Նոյեմբերի 15-25, 2020 ժամանակահատւածում, գրեթէ ամէն օր, տանս հեռուստացոյցին առաջ նստած, հետեւում էի ՛՛պարտեալ՛՛ բանակի տեղափոխութիւններին եւ Ղարաբաղի բնիկ ժողովրդի հայրենազրկման ընթացքին։ Բեկեալ սրտով, ալեկոծ ու ալեխռով դիտում եմ քաջասիրտ ու սքանչելի Արցախցուն, ով աչքերի մէջ դառն արցունք, պարտադրաբար թողնում է իր տունն ու տեղը, այգին ու պարտէզը ու այն ամէն ինչը, որ անցեալ հազարաւոր տարիներին իր ճակատի քրտինքով էր կառուցել եւ ՛՛վերահայացրել՛՛։

Մարդկային կեանքի ամենադառն ու ցաւալին հայրենիքը, հայրենի տունը՝ թողնելն է անարագ ու գազանաբարոյ թշնամուն եւ անվերադարձ հեռանալն է դրանից։
Հայրենիքը իր հարազատ ժողովրդով է հայրենիք, դարերով իր հողին ու ջուրին, սարին ու ձորին, անմատոյց լեռների ու արգասաբեր դաշտերի շունչով ու պատմութեամբ ապրած ու ստեղծագործած ժողովրդով է հայրենիք. այլ խօսքով իր բնիկ տարրով։

Ի տես այս ողբերգութեան, հայրենազրկութեան, մշակութային ու պատմական յուշակոթողների ու խաչքարերի ջարդին ու սպանդին, ակամայ վերյիշում եմ 1915 թւականը, երբ պատմական Հայաստանի, պապենական հողերի վրայ հազարաւոր տարիներ ապրած ու ստեղծագործած բնիկ ժողովուրդը պարտադրւած լքեց իր հայրենի տունն ու բնակավայրը եւ մահւան ստւէրով շրջապատւած, քալեց իր Գողգոթայի ճամբան, քալեց դէպի անորոշութիւն՝ իր հոգու մի անկիւնում ծւարած ունենալով յոյսն ու հաւատքը դէպի ապագայ։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հողատարածքի մեծ մասը սկուտեղի վրայ դրւած հրամցւեց թշնամուն, այն թշնամուն, որ գիշեր ու ցերեկ որոճում էր նոր Ցեղասպանութեան իր ծրագիրը, այն թշնամուն, որ ամէն ճիգ թափում է հայը բնաջնջելու, որպէսզի աւելի հանգիստ ու խաղաղ շարունակէ ապրել մեր հողերի վրայ։
Ղարաբաղեան վերջին պատերազմն ու նրա ծանր հետեւանքները Ղարաբաղից մնացած շրջաններն ու ողջ Հայաստանը վտանգի մէջ են դրել։ Այո՛, Հայաստանն ու Ղարաբաղի մնացեալ փոքրիկ բաժինը դժւարին ու ծանր վիճակի են մատնւած։ Կառավարութիւնը անզօր է ինչ որ բան անելու համար։ Երկրի վերնախաւը, ժողովուրդը դժբախտաբար «սեւ ու սպիտակ» տարրերի բաժանւած անհեռատես ու քանդիչ իր քաղաքականութեամբ երկիրը աւելի անորոշութեան են մատնել։
Նոյեմբերի 9-ին կնքւած եռակողմ չարաբաստիկ եւ անընդունելի պայմանագիրը առաւել անորոշութեան թանձր մշուշով պատեց Հայաստանի եւ Արցախի Հանրապետութիւնների ժողովրդի կեանքը. հայրենի ժողովուրդը արդար ցասումով փողոց է իջել պահանջելով վարչապետի եւ իր կառավարութեան հրաժարականը։

Վերջին աւելի քան հարիւր տարիների կեանքը մեր ժողովրդի լի է եղել այնպիսի դրւագներով, որոնք ծնունդ տւին Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան եւ այնուհետ երկրորդ եւ երրորդ Հանրապետութիւններին։ Այս ժամանակահատւածի պատմութիւնը արձանագրած է մի քանի դաշնագրեր.-

1- Բրեստ-Լիտովսկիի չարաբաստիկ դաշնագիրը 22 նոյեմբեր 1917 - 3 մարտ 1918։ Հետաքրքրական է, որ երեք փուլերով եւ ընդհատումներով յառաջ գնացին բանակցութիւնները։ Սոյն դաշնագիրը կնքւում էր Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Գերմանա-Թրքական բլոկի տէրութիւնների միջեւ։ Սոյն դաշնագրի երկրորդ փուլում էր, որ Կարսի, Արդահանի ու Բաթումի հարցը քննարկւեց, լուռ մեղսակցութեամբ Գերմանիոյ. վերոյիշեալ տարածքների կողքին թուրքերը գրաւեցին Ալեքսանդրապոլը, Ախալքալաքն ու Ախալցխան։

2- Բաթումի դաշնագիրը 4 Յունիս 1918, որը կնքւում էր այն պահին երբ Սարդարապատի յաղթանակից յետոյ հայկական յաղթական բանակը պատրաստւում էր յարձակումի դէպի Ալեքսանդրապոլ, երբ յանկարծ Բաթումից հեռագիր է ստացւում, որով յայտնւում էր, որ ստորագրւել է հաշտութեան դաշնագիր…։
Բաթումի դաշնագիրը Երեւանում մեծ ալեկոծութիւն յառաջ բերեց, մի կողմից զօրքը բացասական վերաբերում ունէր Բաթումի դաշինքի նկատմամբ, միւս կողմից էլ Ազգային Խորհուրդը չկրցաւ համաձայնութեան գալ։ Բաթումի դաշնագրի գլխաւոր մասնակիցների՝ վրացիների եւ թաթարների գաղտնի ներքին համաձայնութիւնների զոհ պիտի գնար Հայաստանը։

3- Սեւրի դաշնագիրը 10 օգոստոս 1920, որով պաշտօնապէս ճանաչւում էր Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որին միացւելու էին վեց վիլայէթները։

4- Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը 2 դեկտեմբեր 1920, որ կնքւում է Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիոյ միջեւ։ 15 (16) յօդւածներից (կէտերից) բաղկացած այս դաշնագրով վերջ էր դրւում Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան եւ դրանով նոր դարաշրջան եւ սկիզբ էր դրւում մեր յետպատերազմեան պատմութեան։

5- Մոսկւայի դաշնագիրը կնքւած 16 մարտ 1921-ին, առանց հայ ժողովրդի հիմնական շահերը նկատի ունենալու, առաւել առանց հայերի մասնակցութեան. որքան ծիծաղելի է, երբ գրւում է թէ «Մարտի 16-ին, Մոսկւայում կնքւեց խորհրդա-թրքական ՛՛բարեկամութեան եւ եղբայրութեան մասին՛՛ պայմանագիր, դաշնագիր», երբ անդին տարաբախտ մի ժողովուրդ զրկւում էր իր պապենական հողերի վրայ ազատօրէն ապրելու իրաւունքից։

6- Անդրկովկասի երեք հանրապետութիւնների եւ Թուրքիայի միջեւ Կարսում գումարւեց մի կոնֆերանս, որ սկսւեց սեպտեմբերի 26-ին եւ աւարտւեց հոկտեմբերի 13-ին։ Այս պայմանագիրը եւս, նման Մոսկւայի դաշնագրին, որեւէ մէկ էական նորութիւն չունեցաւ. այսպէս Կարսի ու Մոսկւայի երկու դաշնագրերով Հայաստանը ունեցաւ տարածքային լուրջ կորուստներ, որովհետեւ վրացիները, թաթարները ներքին համաձայնութեամբ դաւաճանեցին Հայաստանին։

7- 1922 մարտի 12-ին Թիֆլիսում, որտեղ հիմնադրեց Անդրկովկասեան ֆեդերացիա, որի լրիւ անունն էր՝ Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետութիւն, որով առաւել ամրագրւում էր նախորդ համաձայնագրերով ձեռք բերւածը։

Վերոյիշեալ դաշնագրերն ու կողքին եղած խորհրդաժողովներն ու համագումարները ոչ մէկ ձեւով եւ ինչ որ բանով Հայաստանին, որով եւ հայ ժողովրդին լուսաւոր ապագայի երաշխիքը եղան, ընդհակառակը հաստատուն կերպով վկայեցին, որ հայ ժողովուրդը միայնակ է իր գոյապայքարի մէջ եւ նաեւ շրջապատւած մնում է թշնամիներով եւ կամ ոչ բարեացակամ ուժերով։

Նկատառելի կէտը վերոնշեալ համաձայնագրերի, դաշնագրերի այն է, որ բոլորն էլ թէեւ դաժան ու ծանր պայմանների ներքեւ կնքւեցին, սակայն միանձնեայ եւ գաղտնի պայմաններում ու մութի մէջ չկնքւեցին, որքան որ ծանր ու դաժան էին իրենց բովանդակութեամբ։

Մի այլ ուշագրաւ պարագայ էր հայութիւնը բոլոր իր շրջապատի եւ երբեմնի ՛՛բարեկամ՛՛ թւացող ժողովուրդների, կառավարութիւնների կողմից լքւեց ու թողւեց իր ճակատագրին։
Դժբախտաբար մեր ողջ պատմութիւնը վկան է այս դառն իրողութեան։ Արտաշէսեան, (Երւանդեան), Պարթեւա-Արշակունեաց, Բագրատունեաց եւ Ռուբինեան-Կիլիկոյ մէջ, հարստութիւնների անկման գլխաւոր պատճառներից էր մի կողմից Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը եւ միւս կողմից էլ հայ նախարարների յարափոփոխ արեւելումը դէպի պարթեւա-հռոմէական, սասանեան-բիւզանդական, արաբա-բիւզանդական, սիլճուք-մոնկոլ թաթարական եւ բիւզանդա-արեւմտեան հարստութիւններն ու տէրութիւնները, որոնց միջեւ Հայաստան կռւախնձոր էր իսկ ժողովուրդը ենթակայ ջարդի, կոտորածի եւ գաղթի։

Վերջին մէկ դարեայ մեր ժողովրդի պատմութիւնը, յատկապէս քսաներորդ դարի առաջին երկու տասնամեակներում, յատկանշւում է յեղափոխական-ֆիդայական մարտերով, ջարդերով ու բռնագաղթով, յաղթանակներով ու պարտութիւններով, խաղաղ ու ալեկոծեալ կեանքով, մշակութային կեանքի վերածնունդով եւ մշակութային ցեղասպանութեամբ եւ բարեբախտաբար այդ բոլորով հանդերձ հայ մնաց, մնում է եւ մնալու է։

Վերջին քառասունչորսօրեայ պատերազմը ընդմէջ Արցախի եւ թրքական-ազերիական եւ միջազգային ահաբեկչական հազարաւոր ոճրագործների պարտութեան դառն բաժակը մեզ հրամցուց, սակայն պիտի գիտակցենք, որ այս ձախորդութիւնը վերջնական վճիռը չէ եւ չի կարող լինել։ Մարդկային պատմութիւնը դարերով թատերաբեմը եղել է իրերայաջորդ կայսրութիւնների, պետութիւնների ծննդեան, աճման եւ անկման եւ որի արդիւնքում երկիրներ ունեցել են սահմանների ընդարձակում կամ նւազում եւ քարտէզների փոփոխութիւն։ Հետեւաբար այսօրւայ ձախորդութիւնը պէտք չէ յուսահատեցնէ մեզ, ընդհակառակը պարտութեան, հող կորսնցնելու դառնութիւնը մեր կամքն ու վճռականութիւնը առաւել եւս պիտի զօրացնեն, պողպատացնեն, արարատացնեն եւ մեզ պիտի մղեն լաւագոյն ու խորագոյն ձեւով ճանաչելու, ուսումնասիրելու մեր պատմութիւնը որպէսզի մեր հերոս ու աննման հայրերի ոգին ու հոգին ամէն վայրկեան անբաժանելի ուղեկիցները լինեն մեզ մեր կեանքի ու պահանջատիրական մեր պայքարի մէջ։ Կարծէք Պօղոս առաքեալի հետեւեալ խօսքերը այս օրերի մեր ապրած վիճակի համար ասւած լինեն.«Ամէն տեսակ նեղութիւն ունենք, բայց ընկճւած չենք, տագնապի ենք մատնած, բայց յուսահատ չենք, հալածանքներն անպակաս են, բայց լքւած չենք, յաճախ խոշտանգւած, բայց խորտակւած չենք» (Բ. Կրն. 4։8-9)։

Մենք շրջապատւած ենք դարաւոր թշնամիներով, թուրքերը՝ արեւմուտքից, Ազերի-թուրքերը արեւելքից անվստահելի ու չարակամ վրացիները հիւսիսից-հիւսիս արեւմուտքից, հարաւից մի փոքր պատուհան բացւած դէպի դարաւոր բարեկամ Իրանը եւ տարօրինակ այն էլ ուզում են առնել մեզանից եւ կամ մենք մեր ձեռքով ու կամքով տանք իրենց։
Հարց է տրւելու, հապա ռուսները, այս բոլորին մէջ ի՞նչ եղած է իրենց դերը։ Սրան պատասխանում եմ մտաւորական, հրապարակագիր եւ խմբագիր Տիար Յակոբ Պալեանի վերջերս լոյս տեսած մէկ յօդւածի մէջ արտայայտած հետեւեալ բառերով «Ռուսիա վերահաստատեց, որ Կովկասի մէջ անվիճելի եւ անշրջանցելի իրաւարարը ինքն է, պարտադրելով Արցախեան պատերազմի զինադադարը եւ անոր հսկողութեան համար արագօրէն տպաւորիչ միջոցներով շրջահայաց բանակ եւ զինական հսկայ միջոցներ։ Զինադադարէ աւելի է հաստատւած դրութիւնը»։(Զարթօնք 19.11.2 )։ Հայ-Ռուսական քաղաքական, մշակութային, ընկերային, տնտեսական, զինւորական, կրթական, մարզական յարաբերութիւնների ոլորտներում մակընթացութիւններ եղել են եւ սակայն հայը միշտ վստահութեամբ նայել է ռուսին եւ Ռուսաստանին։

18-րդ դարից սկսեալ ռուսական կայսրութեան ղեկավարները իրենց նպատակը ուղղեցին Կովկաս ու Միջին Արեւելք եւ Միջերկրականեան տաք ջրերը. ամէն հնարաւոր եւ անհնարին թւացող միջոցների դիմեցին իրենց երազների իրականացման ի խնդիր։ Այս կապակցութեամբ պատմութիւնը ինք վկան է տխուր, երբեմն ճակատագրական ու վճռորոշ երեւոյթների, դէպքերի, որոնք մեր ժողովրդի կեանքի եւ պատմութեան ճանապարհին վճռորոշ դեր են ունեցել։ Ցարական Ռուսիան, այնուհետ սովետական Միութիւնն ու այս օրերի նոր ելցինեան-փութինեան Ռուսիան իբրեւ իրերայաջորդ ժառանգորդներ անշեղօրէն ընթացել ու ընթանում են մեկնելով իրենց երկրի շահերից։

Արդարեւ տարածաշրջանի ժողովուրդների իմաստութիւնը կայանում է նրանում, որ նրանք իրենց կեանքի ընթացքը, գետնի վրայ եղող, մեծ ուժերի կեանքի, երազների ու ծրագիրների հետ իմաստնօրէն եւ հեռատեսօրէն ներդաշնակեն. ժողովուրդների յարաբերական կեանքում չկայ մնայուն բարեկամ եւ կամ մնայուն թշնամի, կան տւեալ ժողովրդի կամ ժողովուրդների շահերը, հետեւաբար խնդրոյ առարկայ ժողովուրդները դատապարտւած են «իմաստութեամբ եւ զգօնութեամբ» ապրելու, գործելու եւ յարաբերւելու։
Քառասունչորսօրեայ աւերիչ, քանդիչ ու Արցախակործան կռիւը եկաւ հաստատելու, որ հայ ժողովուրդը, որտեղ էլ որ լինի պիտի գիտակցի, որ իր ուժն ու զօրութիւնը իր միասնութեան մէջն է։ Որքան ներշնչող ու դաստիարակիչ է անմահանուն բանաստեղծի՝ Եղիշէ Չարենցի պատգամը բոլոր ժամանակների մեր ժողովրդին. «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է»։

Այո՛, մեր միասնականութեամբ ու միակամութեամբ, այլեւ հաւաքական աշխատանքով պիտի յաջողենք անպայմանօրէն մեզանից խլւածը ետ վերադարձնել եւ այն նւիրագործել մեր աշխատանքով ու ճակատի քրտինքով, իսկ անհրաժեշտութեան պարագային, մի անգամ էլ այն մեր արիւնով նւիրագործելու։
Արդարեւ այնպէս ինչպէս Արցախցին արար աշխարհին փաստեց, որ Արցախը հայի հողն է եւ անբաժան մասը պատմական Հայաստանի եւ ոչ ոք իրաւունք չունի այն խլել իր մայր հայրենիքից։ Ժամանակւոր պարտութիւնը, գրչի մէկ ստորագրութեամբ Արցախեան հողերի թշնամուն յանձնումը մնայուն իրականութիւններ չեն կարող լինել եւ մենք հաւատում ենք որ հայը, Արցախցին իր հաւատքով, հերոսական կեանք-պայքարով, աննւաճ կամքով, իր իրաւունքներին տիրանալու աննահանջ կամքով պիտի կարողանայ պայծառ մի օր վերատիրանալ իրենից խլւածին։

Պատմութեան այս հանգրւանին կոչւած ենք ազգովին ուսումնասիրել մեր պատմութիւնը, պեղել անոր իւրաքանչիւր էջը, որպէսզի այդ պատմութեան իմացութեամբ զինւած ու զրահաւորւած շարունակենք պահանջատիրական մեր պայքարը։ Մեր անմահանուն Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ՝ Յովհաննէս Թումանեանը դեռեւս 1914-ին գրում էր.«Անցեալի պատմութիւնը մի լուսատու լապտեր է, որ ամէն մի ժողովուրդ ձեռքին պէտք է ունենայ իր ճամբան անմոլոր գնալու համար…»։ Պօղոս Առաքեալը թելադրում է.«Ուստի չենք թուլանում։ Եթէ նոյնիսկ մարմնապէս հետզհետէ քայքայւում ենք, ներքնապէս նորոգւում ենք օրէցօր»։(Բ. Կրն. 4։16)։ Աւետարանը մեզ յուշում է, «Բայց ով մինչեւ վերջ դիմանայ, նա կը փրկւի»։

Հաւատքով եւ համբերութեամբ տարւած պայքարը անպայմանօրէն յաղթանակով է պսակւելու։

ՍԵՊՈՒՀ ԱՐՔ. ՍԱՐԳՍԵԱՆ
ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԹԵՀՐԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ

28 Նոյեմբեր 2020
Թեհրան