اولین کوچ اجباری ارمنیان به ایران در قرن سوم میلادی توسط ساسانیان صورت گرفت، دومین کوچ در قرن چهارم میلادی توسط شاپور دوم انجام گرفت، سومین کوچ در قرن یازدهم توسط سلجوقیان و مغولان صورت گرفت که آنان در نواحی کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا)، ماکو، خوی، تبریز، ارومیه، قره داغ (ارسباران) ساکن شده و در سال 1200 میلادی، اولین خلیفه گری ارمنیان را در آذربایجان به مرکزیت قره کلیسا، تشکیل دادند که بعداً در سال 1833 مرکز این خلیفه گری به تبریز منتقل گردید.
بیشترین کوچ اجباری در قرن 17 توسط شاه عباس انجام شد که صنعتکاران، تجار و کشاورزان جلفا واقع در کنار رود ارس را به ایران آورد. هدف آن رونق بخشیدن به صنعت، تجارت و کشاورزی در ایران بود.
این عده در مناطق مختلف در ایران از جمله زنجان و سلطانیه ساکن شده و بعداً در اصفهان و نواحی اطراف آن یعنی فریدن و چهارمحال استقرار یافتند و در سال 1606 میلادی با ساختن کلیسای وانک دومین خلیفه گری ارامنه در ایران را ایجاد کردند.
پس از چندی تعدادی از ساکنین شمال و جنوب، به تهران و اطراف آن نقل مکان کرده در سال 1912 جامعه ارمنیان تهران را بوجود آوردند و در سال 1944 رسماً سومین خلیفه گری ارامنه را در تهران تشکیل دادند.
تاریخ نشان داده است که ارمنیان هر جا توانستند کلیسا و مدرسه داشته باشند، آنجا ماندگار شدند. در جوار تمام کلیساها، مدارس وجود داشته است.
اولین مدرسه غیردینی در سال 1835 در تبریز دائر گردید. مدرسه آرامیان در جوار تئاتر سه طبقه آرامیان ایجاد گردید.
تاسیس این مدرسه مقارن بود با ایجاد مدرسه و رشدیه در ایروان که پس از چهار سال اولین مدرسه رشدیه در تبریز تاسیس گردید.
در سال 1883 برادران تومانیان مدرسه آنایان را ساختند که در سال 1905 با مدرسه آرامیان ادغام گردید.
مدرسه هایگازیان سومین مدرسه ارمنیان بود. در سال 1895 مجدداً برادران تومانیان به یاد خواهرشان تامارا تومانیان که در جوانی دار فانی را وداع گفته بود مدرسه تامارا تومانیان را با ساختمانی بسیار مجلل ایجاد کردند. این ساختمان، تاکنون پا برجا است و روز پنجشنبه 26 آذر یکصد و بیستمین سال تاسیس آن در تبریز جشن گرفته شد.
اولین مدرسه دخترانه در سال 1879 توسط شرکت آوارایر دائر گردید. در سال 1909 اولین دبیرستان به نام دبیرستان مرکزی ساخته شد، که ساختمان آن محل فعلی خلیفه گری آذربایجان است. در تمام شهرها و دهات ارمنی نشین آذربایجان شرقی و غربی مدارس دائر شدند، مثلاً در سال 1940 در 11 مدرسه سلماس 800 دانش آموز در حال تحصیل بود. جالب است که اشاره کنم ولی در حال حاضر فقط 5 خانواده یک یا دو نفری در سلماس زندگی می کنند.
در جلفای اصفهان اولین مدرسه در سال 1833 ایجاد شد و در سال 1843 توسط خانواده خیر آبکاریان مدرسه مجللی ساخته شد. درسال 1854 اولین مدرسه دختران بنام کاتارینیان ایجاد شد که اولین مدرسه دخترانه در ایران بود. از طرف تجار ارمنی که با هندوستان و جاوه تجارت می کردند، در سال 1880 مدرسه مرکزی در جلفا ساخته شد.
در سال 1901 توسط خانواده خیر کانانیان مدرسه گئورگ کانانیان در ساختمان بسیار مجلل با سالن تئاتر ایجاد گردید که تاکنون باقی است و اخیراً یکصدمین سال تاسیس آن جشن گرفته شد و در حال حاضر مدرسه ارمنیان در جلفای اصفهان است.
در تمام نواحی و روستاهای اطراف اصفهان مدارس ساخته شدند. در فریدن 17 مدرسه، در چارمحال 7 مدرسه و به همین صورت در اهواز، آبادان، مسجد سلیمان و شیراز مدارسی ایجاد شدند.
در تهران: اولین مدرسه بنام هایگازیان در سال 1870 در محله دروازه قزوین دائر شد.
در سال 1891 اولین مدرسه دخترانه در تهران ساخته شد.
در سال 1903 مدرسه ای در ناحیه دروازه دولت ایجادشد.
در سال 1910 مدرسه جدید هایگازیان در ناحیه حسن آباد تاسیس گردید.
در سال 1932 تاجر خیر داوید داویدیان مدرسه کوشش داویدیان را تاسیس کردند که ساختمان آن تاکنون پابرجاست.
سال 1936 نقطه تاریکی برای مدارس ارمنیان ایران بوجود آمد. رضاشاه با توصیه آتاتورک تمام مدارس ارمنیان در ایران را تعطیل کرد.
این تعطیلی تا تبعید رضاشاه ادامه یافت. در سال 1941 از طرف خلیفه اعظم ملیک تانگیان نامه ای به شاه جدید نوشته شد و در خواست گردید که مدارس ارمنیان در ایران بازگشایی شوند ولی با نامهای غیرواقعی...
در مدتی که مدارس بسته بودند، کوچ دسته جمعی از ارمنیان صورت گرفت.
گفته شدکه اگر در جایی ارمنیان کلیسا و مدرسه نداشته باشند، در آنجا باقی نمی مانند.
در سال 1946 در نواحی بهجت آباد، حشمتیه، یوسف آباد مدارس شاه عزیز، حق نظریان، آراکس و در ناحیه بهار مدرسه رستم دائر شدند.
در سال 1954 توسط خانواده سرکیسیان مدارس مریم تاسیس شدند. همچنین مدارسی در محله های ویلا، زرکش، نارمک، مجیدیه و بطور کلی در تمام نواحی ارمنی نشین در تهران دائر شدند. مدارس موجود عبارتند از ماری مانوکیان، تونیان، طوماسیان، آرارات، نائیری، گلبنگیان، گوهار، سوقومونیان و غیره.
ساخت مدارس شرط لازم است. شرط کافی تامین کادر و معلمین این مدارس است.
در این مورد از مسئولین محترم سازمان آموزش و پرورش در جمهوری اسلامی ایران و بخصوص آموزش و پرورش و شهرداریهای نواحی 6، 7، 8 و 3 در تهران کمال تشکر را داریم که کادر آموزشی این مدارس را تامین می کنند. بعلاوه هر گونه نیازی این مدارس داشته باشند به رفع این نیازها می پردازند.
درخواستی از دست اندرکاران و هماهنگ کنندگان خیرین مدرسه ساز در آموزش و پرورش دارم و آن اینکه در لیست خیرین مدرسه ساز، اسامی خیرین مدرسه ساز ارمنیان را نیز بگنجانند.